ATUQWAN RIMAYKUY

“Tunpallata kambiyachmanchik ichaqa mana llumpaytachu”

Arquimedes Tacas Chaupínwan rimasqanchik

Yuly Tacas Salcedopa ruwasqan

Kay qallariq riwistanchikpim, rimaniku Santiago de Lucanamarca distrito, provincia Huancasancos, departamento Ayacucho runawan, paypa sutinqa Arquímedes Tacas Chaupínmi. Payqa achka watatañam arpachanta tukakun, chaymanta kay kimsa qayna watakunapim hatun atipanakuy navideño “de músicos  y  bailarines” sutiyuqpi  primer pwistupi lluqsimurqa. 

Lima llaqtamanqa chayamurqa warmalla kachkaspanraq, chay sasachakuy waranqa isqun pachak pusaq chunka kimsayuq watakunapi. Payqa sullka wawqinkunata aparikamuspa kay hatun llaqtaman ripukamurqa. Manañam allinñachu kawsanankupaq llaqtankuqa karqa. Chayraykum, kay Lima llaqtapi imakunapipas llamkaspa kawsakurqa, chaynalla arpatapas tukakurqa, ichaqa mana chaytallachu yachan guitarra, violintapas tukarqam, chaymantaqa arpachawan allinta tinkurquspan manaña saqinakunkuchu, chaynaspallanmi kawsakullan.

Mana pipas yachachirqachu arpa tukayta, kikillanmi huk arpistakunata qawa-qawaspa yacharqa, chaynam nin: “Taksaymantaraq arpa tukayta yacharqani, wakin musikukunata kikillaymi yacharqani. Manam pipas yachachiwarqachu. Ñuqaqa yacharqani tukaytaqa secundaria nisqan tukuruspayña”. Kayta ruwaspa payqa llunpaytam kusikun chay llapa runamasinkunata  tusuchispa takirichispa anchatam paytaqa kuyanku takikuynintahina. Kaytapas musiyanmi huk runapa llaqtanman rispanpas. Chaymi huklawkunapi kustumbrinta mastarichin  mana pipas  qunqananpaq.

Chaymanta rimawanku llaqtanpi chay ñawpa fiyestakuna imayna kasqanta: “Punta fiestakunaqa karqa lliw, lliw partisipaq uchuy hatun runakuna; pachahinallanwanmi tusuqkunapas tusukurqaku mana riki karqachu chay wachakakuna, bistimintakuna, unifurmikunapas, chayta qawarqani Navidad[1] tusuqta  warmallaraq kachkaspay, hinaptinpas manayá qullqillapaqchu chay tusuqkuna tusurqachu”.  Kayta nispan, payqa niwanchik imayna kunanqa  musuqman tikrarum kustumbrinku: “Kunan punchawqa manañam runamasiykunaqa ñawpahinallachu pinsanku, huk runakuna qamusqanraykum ‘sectas evangelistaskuna’ fe nisqanninchikqa asllaña, hinaspanmi ñawpa tradicionkunaqa chinkachkanñam hukmanmi kunan watakunapi rikurimuchkan”

Chaykunan llaqtanpi rikurichkan, ichaqa wakin runamasinkunaqa   huklaw llaqtamanta apamunku hukman kustumbrikunata, chayta pay nisqanpihina ruwanku “qunqaspataq icha  mana yachaspankutaq chay kustumbrikunata musuq ruwana nispanku, apamunku”. Kayta Arquimedes Tacas achka watamantaña llaqtanta kutispa qawarqa, chaymanta nin: “ñuqapaqa allinmi tunpallata kambiyachmanchik ichaqa mana llumpaytachu, kustumbrinchiktaqa rispitananchik ‘estilunchikqa hukllam’ mana achkachu”. Chaypitaq chay wakin runamasinkunapa rikchayninkunapi allinllam apamusqan ichaqa manataq llapayninpaqqa chaynachu. 

Chaymanta  paypas niwanchik imayna chay: “‘encargadukunapas’ manañam ñawpahinallachu fiyestata ruwanku, hukmantaña”, hinaspanmi hamutan “paykunaqa mana kwintata qunkuchu utaq yachaytukuspa huk kustumbrikunata ruwachkanku kustumbrinchikmi nispanku”.Chaytam rimaynin tukunanpaq niwanchik: “Chaynallách kambio, modernidad chayarun runakunapa llaqtaman, kunanqa   imach kay watakunapi kanqa”

Payqa kay hatun llaqtaman chayamuspan arpachanta, kustumbrinkunata apakamurqa, chaylla kunan punchawkunaqa wakin runamasinkunawan “Navidadtapas kaypim musuqmanta kawsarirqaniku llapam ayllu  masiykuwan”. Ñawpa pachakunapi, kay kustumbriqa mana karqachu chaymanta paykunaqa paypa nisqanpihina “institusiyunta furmaruniku chayta  ruwaniku kay Lima llaqtapi llaqtayniykupi ruwasqanhinatam”. Chay Federación Distrital de Instituciones de Lucanamarca, FEDIL nisqapi distritu Lucanamarca llapa  anexunpiwan sapa wata kimsa dumingu punchaw enero killapim huñunakuspanku kustumbrinmanhina kay hatun llaqtapi ruwanku. Kayta ruwaspa paykunaqa kustumbrinta mana chinkachiyta munankuchu, astawan wawankunapa sunqu rurunpi mastarikunanta munanku.

(Arquimedes Tacas Chaupinwan rimarqani 10 umaraymi [octubre] killapi, 2011 watapi).

---

[1]Kay tusuytaqa huk llaqtakunapi Wayliyawanmi sutichanku, ichaqa provincia Huancasancuspiqa tawantin distritunpi Navidad tusuywanmi sutichanku. Kay tusuytaqa watan watan ruwanku 25 diciembre killapim utaqmi Bajada de reyespipas enero killa qallaykuqta niñucha Jesusta muchaspanku. Kay fiyestapi iskay utaq tawa kumparsakuna plazapi tupaykunku, chaypim musikukuna, tusuqkunapas tukuy punchaw atipanakunku.